دارایی نامشهود؛تعریف،ویژگی ها،انواع و حسابداری

مقدمه

دارایی ها کلیه اموال،مطالبات و سایر منابع متعلق به یک موسسه که در نتیجه معاملات،عملیات مالی یا سایر رویدادها ایجاد شده و قابل شناسایی به پول بوده و دارایی منافع آتی می باشد. دارایی ها یکی از بخش های اصلی ترازنامه واحد تجاری هستند.
دارایی هایی مانند وجه نقد، زمین و ساختمان، منابع اقتصادی با منافع آتی هستند که ماهیت عینی دارند.
اما نوعی از دارایی ها هستند که قابل دیدن نیستند. این دسته دارایی ها، دارایی های نامشهود نامیده می شوند.
در این پست تلاش کردیم شما را بیشتر با حسابداری این دارایی ها آشنا کنیم. با سایت ما همراه باشید.

تعریف

دارایی های نامشهود یا Intangible Assets (به اختصار IA) طبق استاندارد حسابداری شماره 17 به شکل زیر تعریف می شوند:

يك‌ دارايي‌ قابل تشخيص غيرپولي‌ و فاقد ماهيت‌عيني.

با اینکه این تعریف به نظر بسیار ساده به نظر می رسد اما بهترین تعریف برای این دارایی هاست.
معمولا مواردی مانند: سرقفلی، حق اکتشاف،حق اختراع، حق تالیف، حق امتیاز و علائم تجاری به عنوان مثال هایی برای این دارایی در نظر گرفته می شوند، اما امروز با تغییر مدل کسب و کار و پیشرفت و توسعه روش های درآمدزایی مواردی مانند لیست شماره موبایل یا ایمیل های مشتریان، مدل درآمدی یا دامنه سایت موسسه و نرم افزار رایانه ای نیز به عنوان دارایی های نامشهود در نظر گرفته می شود.

انواع دارایی های نامشهود

در یک دسته بندی کلی دارایی های نامشهود به دو دسته “قابل تشخیص” و “غیر قابل تشخیص” تقسیم می شوند.

1. قابل تشخیص: این دارایی ها قابل تقسیم هستند و حتی می توان آن ها را به فروش رساند.
   مانند حق اکتشاف،حق اختراع، حق تالیف، حق امتیاز.
2. غیر قابل تشخیص: این دارایی ها بخشی جدایی ناپذیر از واحد تجاری هستند.
   مانند سرقفلی

در اینجا به تعریف برخی از دارایی های نامشهود می پردازیم:

سرقفلی محل کسب (Goodwill): سرقفلی حقی است که واحد تجاری به دلیل شهرت خود در جذب مشتری نسبت به محل معینی پیدا می کند.
سرقفلی زمانی به عنوان دارایی شناسایی می شود که در ازای وجه نقد یا ما به ازای غیرنقدی تحصیل شود.

حق اختراع : حقی است که به دارنده آن،امکان تولید،استفاده و فروش محصول مشخصی را برای مدت معین می دهد.
در واقع حق اختراع دیگران را از استفاده از محصول منع می کند. مدت اعتبار برگه حق اعتبار به تقاضای مخترع از 5 تا 20 سال است.
به سند ثبت اختراع Patent گفته می شود.

حق امتیاز (Franchise): حق امتیاز یا فرانشیز عبارتست از مجوز استفاده از حقوق دیگران در ازای پرداخت مبلغ مشخص.
برای مثال امتیاز فروش محصول یک حق امتیاز است.

حق تالیف (Copyright): حق تالیف عبارتست از حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر هنری یا نوشته. حق تالیف به مدت عمر پدید آورنده و سی سال پس از فوت او، به وراث اعطاء می شود.

ویژگی های دارایی های نامشهود

1- ماهیت غیرعینی

بدون شک مهم ترین ویژگی دارایی های نامشهود غیر عینی بودن آن هاست، زیرا این دارایی ها با تکیه بر ماهیت غیرعینی خود شناخته میشوند و با وجودهمین ویژگی ازدارایی هایی مانند حساب دریافتنی متمایز می شوند.

گاهی دارایی های نامشهود در درون یا بر روی یک عنصر فیزیکی هستند. مانند لوح فشرده مربوط به نرم افزار.
طبق استاندارد حسابداری شماره 17 برای قضاوت در مورد اینکه دارایی باید در کدام دسته (مشهود یا نامشهود) طبقه بندی شود باید به این نکته توجه کرد که کدام عنصر مهم تر است.برای مثال نرم افزار مربوط به ماشین آلات جزئی از ماشین آلات است و باید به عنوان دارایی های مشهود دسته بندی شود.

2 – قابلیت تشخیص

دارایی نامشهود باید قابل تشخیص باشد. یعنی باید بتوان آن را از واحد تجاری جدا کرد.
برای مثال سرقفلی واحد تجاری در صورتی که از کل واحد تجاری یا سایر دارایی های واحد تجاری قابل تشخیص نباشد، به عنوان دارایی نامشهود شناسایی نمی شود حتی اگر منافع آتی داشته باشد.

یک دارایی زمانی قابل تشخیص است که یکی از شرایط زیر را داشته باشد:

• جدا شدنی باشد، یعنی بتوان آن را به منظور فروش، انتقال یا اجاره از واحد تجاری جدا کرد.
• ناشی از حقوق قراردادی یا قانونی باشد.
  صرفنظر از این که قابل جدا شدن از واحد اقتصادی و انتقال یا فروش باشد.

3 – کنترل داشتن واحد تجاری بر دارایی

طبق استاندارد حسابداری شماره 17 واحد تجاری باید بر دارایی نامشهود کنترل داشته باشد.
یعنی هم بتواند از منافع آتی آن استفاده کند و هم بتواند از دسترسی دیگران به منافع آن جلوگیری کند.
داشتن منافع اقتصادی آتی ویژگی اصلی تمام دارایی هاست و به نظر این نکته بدیهی می آید. اما مشکل این است که اثبات چگونگی دستیابی به جریان ورودی منافع اقتصادی به درون واحد تجاری از محل این دارایی به آسانی قابل انجام نیست.

در برخی موارد شواهد عيني‌ مرتبط با منافع اقتصادي‌ آتي‌ منتسب به يك‌ دارايي‌ نامشهود را مي‌توان‌ از طريق‌ بررسي‌ بازار كسب‌ كرد. برای مثال می توان تاثیر شهرت یک واحد تجاری را با مقایسه میزان فروش واحد تجاری و دیگر واحدهای تجاری هم صنف بررسی کرد.
گاهی جریان منافع اقتصادی یک دارایی نامشهود می تواند تاثیر بر دارایی های مشهود باشد.
برای مثال بکارگیری دانش جدید فنی می تواند باعث صرفه جویی در هزینه های تولید شود.

حسابداری دارایی های نامشهود

محاسبه بهای تمام شده اولیه

روش شناسایی بهای تمام شده اولیه دارایی نامشهود به حسب طریقه تحصیل آن به چهار دسته زیر تقسیم می شود:

1 – تحصیل جداگانه

اگر دارایی نامشهود به صورت جداگانه تحصیل شود، بهای تمام شده آن را میتوان به صورت قابل اتکایی محاسبه کرد.

بهای تمام شده یک دارایی نامشهود متشکل است از بهای خرید (شامل مالیات و عوارض) و هرگونه مخارجی که برای آماده سازی دارایی جهت استفاده قابل انتظار است.تخفیفات نقدی نیز باید از بهای خرید کسر شود.این نکته قابل ذکر است که اگر دارایی به صورت اعتباری تحصیل شده باشد، بهای تمام شده معادل بهای نقدی خرید است.
همچنین هرگونه مابه‌التفاوت بهای نقدی با مجموع پرداختی ها در حساب هزینه سود تضمین شده ثبت می شود.

مخارج اداری،عمومی و فروش، تبلیغات، آموزش کارکنان و همچنین مخارجی که بعد از بهره برداری انجام می شود نباید در بهای تمام شده و ارزش دفتری دارایی نامشهود محاسبه شوند.

2 – تحصیل از طریق ترکیب تجاری

در صورتی که یک دارایی نامشهود در ترکیب تجاری تحصیل شود، بهای تمام شده آن برابر ارزش منصفانه آن است.
منظور از ارزش منصفانه مبلغی است که خریدار و فروشنده مطلع، دارایی مورد نظر را با آن قیمت مبادله می کنند.

در ترکیب تجاری گاهی ممکن است یک دارای نامشهود تنها به همراه یک دارایی مشهود قابل تفکیک باشد.
مثلا ممکن است علامت تجاری یک معدن مربوط به یک معدن خاص باشد و نتوان آن را جداگانه فروخت.
در صورتی که نتوان ارزش منصفانه هر یک از دارایی ها را به صورت جداگانه و به صورت قابل اتکا اندازه گیری کرد، مجموع دارایی ها به عنوان یک دارایی واحد و جدا از سرقفلی شناسایی می شود.

3 – تحصیل از طریق معاوضه

یک یا چند دارایی نامشهود می توانند در ازای یک یا چند دارایی پولی یا غیر پولی تحصیل شوند.
بهای تمام شده اینگونه دارایی های نامشهود به قیمت منصفانه اندازه گیری می شوند. در صورتی که قیمت منصفانه دارایی قابل اتکا نباشد، بهای تمام شده به ارزش دفتری دارایی اندازه گیری می شود.
باید به این نکته توجه داشت که تمام مطالب بالا تنها برای معاوضه با ماهیت تجاری صادق است.

4 – ایجاد دارایی نامشهود در واحد تجاری

طبق استاندارد حسابداری شماره 17 بهای تمام شده یک دارایی نامشهود شامل مجموع مخارج واقع شده از تاریخی می باشد که دارایی ویژگی های دارایی نامشهود (منافع اقتصادی آتی، بهای تمام شده به گونه اتکا پذیر و قابلیت تکمیل، استفاده یا فروش دارایی) را احراز کند.

هم چنین مخارجی مانند: مواد و خدمات استفاده شده برای ایجاد دارايي نامشهود، حقوق و مزاياي کارکنانی که در ایجاد دارايي نقش داشته‌اند، مخارج ثبت حقوق قانونی، استهلاک حق اختراع و حق امتيازي که برای ایجاد دارايي نامشهود بکار می‌رود و استهلاک دارايي های ثابت مشهود مورد استفاده در ايجاد دارايي نامشهود نیز می توانند به بهای تمام شده دارایی نامشهود ایجاد شده توسط واحد تجاری منتسب شود.

اندازه گیری دارایی نامشهود بعد از شناخت اولیه

واحد تجاری پس از شناخت اولیه باید یکی از دو روش زیر را انتخاب کند:

1. روش بهای تمام شده: در این روش بهای تمام شده دارایی نامشهود پس از کسر استهلاک انباشته و هرگونه هزینه کاهش ارزش انباشته منعکس می شود.
2. روش تجدید ارزیابی: در این روش بهای تمام شده دارایی نامشهود به صورت مبلغ تجدید ارزیابی شده پس از کسر استهلاک انباشته و کاهش ارزش انباشته بعدی ارائه می شود.
   این روش نیازمند تجدید ارزیابی منظم است.

عمر مفید

عمر مفید دارایی های نامشهود از مهم ترین مسائل حسابداری مربوط به این دارایی هاست، چون دارایی نامشهود نسبت به عمر مفید خود مستهلک می شود و در صورت نامعین بودن عمر مفید، دارایی مستهلک نمی شود.

طبق استاندارد حسابداری شماره 17 واحد های تجاری باید معین یا نامعین بودن عمر مفید دارایی خود را مشخص کنند و در صورت معین بودن، مدت، تعداد تولید یا سایر معیارهای مشخص کننده را تعیین کنند.البته نامعین بودن عمر مفید دارایی به معنی نامحدود بودن نیست، در واقع به علت ماهیت غیرعینی دارایی های نامشهود گاهی مشخص نمودن عمر مفید دارایی ممکن نیست.

عمر مفید برخی دارایی های نامشهود بسیار طولانی یا حتی نامعین است.
تجربه نشان داده به علت مبهم بودن عمر مفید این دارایی ها،بهتر است عمر مفید دارایی به صورت محتاطانه برآورد شود.

استهلاک

بدون شک شرایط و ضوابط استهلاک دارایی های نامشهود مهم ترین و پیچیده ترین بخش حسابداری این دارایی هاست.
همانطور که در بالا گفته شد دارایی های نامشهود نسبت به عمر مفید خود به دو دسته “با عمر مفید معین” و “با عمر مفید نامعین” تقسیم می شوند که استهلاک این دو نوع دارایی با یکدیگر تفاوت هایی دارد:

استهلاک دارایی های نامشهود با عمر مفید معین

مبلغ استهلاک دارایی های نامشهود با عمر مفید معین باید به صورت سیستماتیک و با استفاده از یکی از روش های استهلاک (خط مستقیم،معادل آحاد یا نزولی) که با الگوی مصرف منافع اقتصادی واحد تجاری هم خوانی دارد، انجام شود و اگر الگوی واحد تجاری قابل تعیین نباشد باید از روش خط مستقیم استفاده شود. زمان شروع محاسبه استهلاک از زمانی است که دارایی برای استفاده آماده باشد و زمان توقف آن زمانیست که دارایی به عنوان دارایی نگهداری شده برای فروش طبقه بندی شود.

ارزش باقی مانده دارایی های نامشهود با عمر مفید معین برابر صفر است، مگر آنکه شخص ثالثی خرید دارایی را پس از پایان عمر مفید آن به قیمت مشخصی تعهد کرده باشد یا ارزش باقی مانده آن به شکل قابل اتکایی قابل محاسبه باشد.

استهلاک دارایی های نامشهود با عمر مفید نامعین

دارایی های ثابت نامشهود با عمر مفید نامعین مستهلک نمی شوند.
واحد تجاری موظف است با انجام آزمون کاهش ارزش، به شکل مقایسه ارزش بازیافتنی و ارزش دفتری، در دوره های سالانه یا هر زمانی که شواهدی مبنی بر کاهش ارزش دارایی وجود داشته باشد، ارزش دارایی را کاهش دهد.
همچنین واحد تجاری موظف است در هر دوره از نامعین بودن عمر مفید دارایی اطمینان حاصل کند.

برکناری و واگذاری

آخرین مبحث حسابداری دارایی های نامشهود واگذاری و کنارگذاری آنهاست.
این دارایی ها باید در زمان کنارگذاری یا واگذاری، از ترازنامه حذف شوند.
واگذاری دارایی نامشهود می تواند به روش های مختلفی مانند فروش، اجاره سرمایه ای یا اهدا صورت بگیرد.
سود یا زیان حذف یک دارایی نامشهود از ترازنامه باید با عنوان “سود یا زیان غیر عملیاتی” شناسایی شود.
مبلغ سود یا زیان برابر است با ما به التفاوت مبلغ تحصیل شده از واگذاری دارایی و ارزش منصفانه دارایی نامشهود.

جمع بندی

دارایی های نامشهود امروزه نقش مهمی در ساختار واحدهای تجاری دارند و شناخت ماهیت و روش های حسابداری این دارایی ها برای همه حسابداران مهم و اساسی است. حسابداری دارایی های نامشهود به علت ماهیت غیر عینی این دارایی ها، مشکل و دارای پیچیدگی های زیادیست.
اما با شناخت درست این دارایی ها و روش های حسابداری آنها میتوان از بر این امر دشوار فائق آمد.

منبع : استاندارد حسابداری شماره 17 : دارايي هاي نامشهود
(تجدید نظر شده 1386 و اصلاح شده بر اساس استانداردهای حسابداری جدید تا مهر 1389)
منتشر شده توسط سازمان حسابرسی